درباره شهر سوخته

درباره شهر سوخته

شهر سوخته يكي از نمادهاي تمدن بزرگ دشت سيستان است. اين شهر باستاني كه يكي از عظيم ترين شهر هاي باستاني فلات ايران است در حقيقت آزمايشگاهي بزرگ در بياباني كوچك  شمرده مي شود. شهر سوخته نام تپه و یا در حقیقت  سلسله تپه های طبیعی بزرگی با ارتفاع بين 12 تا 18 متر از سطح زمين هاي اطراف خود است که در  56 كيلومتري راه بين زابل و زاهدان در استان سيستان و بلوچستان قرار گرفته است.  اين شهر، يعني مهمترين محوطه باستاني سيستان در كنار دلتاي  رود هيرمند در بالاترين لبه نقطه شمال غربي دلتاي قديمي  در روي يك سلسله تپه هاي تراس رمرود  و زمين هاي زراعي تراس نيمروز واقع شده  و موجوديت آن طي هزاره هاي چهارم و سوم پيش از ميلاد مديون رودخانه پر آب هيرمند و دلتاي آن بوده است. 120 هكتار از وسعت 280 هكتاري شهر داراي آثار و بقاياي باستاني است و گسترده ترين دوره آن متعلق به لايه هاي هفتم تا پنجم يعني سالهاي بين 2800 تا 2500 پبش از ميلاد است كه وسعت شهر به حدود 80 هكتار مي رسيده است. بيش از نيمي از مساحت شهر چنان پوشيده از توده سفالهاي شكسته و سنگ و فلز و خرده سنگهاي نيمه قيمتي و ساير مواد منقول باستاني است كه  در يرخي جاي ها بدون گام گذاشتن در روي اين مواد امكان حركت و جا بجائي وجود ندارد.

این محوطه های باستانی ابتدا بین سالهای ۱۹۶۷- 1978 یعنی تا آغاز انقلاب اسلامی توسط باستان­شناسان ایتالیایی به سرپرستی زنده یاد مائوریزیو توزی از موسسه ایزمئو  مورد کاوش قرار گرفت.کار حفاری در شهر سوخته مجددا از سال 1376  توسط گروه باستان شناسان ایرانی به سرپرستی دکتر سیدمنصورسیدسجادی از پژوهشکده باستان شناسی آغاز شده و تا کنون ادامه دارد. گروه باستان شناسی شهر سوخته  طی دو فصل نخست حفاری در این محل کار بررسی و کاوش را در گورستان شهر متمرکز کرد و حدود 880 متر مربع از گورستان را حفاری کرد و سپس از سال 1379 به تدریج کار در قسمت های دیگر محوطه و از جمله منطقه معروف به بناهای یادمانی در دستور کار گروه قرار گرفت.  

نتایج کاوشهای مختلف نشان دهنده چهار دوره فرهنگی- استقراری(I-IV) در این شهر است که به یازده ( از صفر تا 10 ) فاز تقسیم شده است. زمان آغاز استقرار در شهر سوخته یا همان فاز 10 (دوره نخست) تاریخی برابر با 3200 پیش از میلاد دارد. سفالهای نخودی با نقوش سه وچهارگوش و پلکانی و پاپیونی شکل به صورت توپر از ویژگی های نقوش سفال این دوره است که همانندی­های زیادی را با سفال جنوب ترکمنستان ( نمازگاهIII ) نشان میدهد. دوره دوم استقراردر شهر سوخته سالهای 2800 تا 2500 پیش از میلاد را در بر میگیرد. دورهIII   با تاریخی برابر با 2500 تا 2300 پیش از میلاد بایستی ادامه تحولات به وجود آمده در دورهII باشد که تا میانه این دوران شاهد آن هستیم اما در ربع پایانی این دوره شهر رو به افول میرود و تغییرات چندی در ساختار شهر شکل می­گیرد که نهایتا منجر به فروپاشی شهر در پایان دوره IV ( فاز صفر) میشود. آخرین بررسی های منتشر شده در این زمینه تاریخی بین 1800 تا 1750 پ.م. را پیشنهاد کرده است. تغییر بستر دریاچه هامون و رخدادهای و تغییرات اقلیمی در نیمه نخست هزاره دوم مهمترین عامل در ترک و ویرانی این محوطه باستانی به شما می آید.

دوره I  : 3200 –  2800 پیش از میلاد

دوره II  : 2800 – 2500 پیش از میلاد

دوره III  : 2500 – 2300 پیش از میلاد

دوره IV  : 2300 – 1800 پیش از میلاد

گسترش شهر سوخته از نظر فرهنگي و سياسي و اجتماعي و صنعتي در يك دوره 400 ساله از زندگاني 1000  ساله،  آن را از شكل يك شهرك كوچك 15 هكتاري خارج كرده و سپس  با وسعتي گسترده بالغ بر حدود 250 هكتار تبديل به يكي از بزرگترين شهر هاي دوران مفرغ خاورميانه كرده است. گستره شهر  قابل تقسيم به سه بخش اصلي و سه بخش فرعي است كه عبارتند از الف. منطقه بزرگ مركزي شامل بخشهاي مسكوني شرقي – مركزي و بناهاي يادماني، ب. منطقه شمالغربي يا منطقه صنعتي و ت. بخش جنوبي يا منطقه گورستان. آثار معماري بدست آمده در بخش مسكوني نشان دهنده وجود نوعي نظم و ترتيب در تقسيم بندي  ساختمان ها و واحد هاي مسكوني است كه توسط خيابان ها و كوچه هائي از يك ديگر جدا مي شوند. مصالح ساختماني اين بنا ها عبارتند از چينه و خشت و چوب و حصير. هر واحد ساحتماني از شش تا ده اتاق داشته كه داراي در و درگاه  و پلكان و سقف و اجاق  بوده اند. اشياء منقول پيدا شده از شهر سوخته بسيار متنوع هستند. گذشته از ظروف سفالي بسيار زياد، اشياء در خور  اعتناء ديگر عبارتند از انواع پيكره هاي كوچك گلين و گاهي سفالين  و سنگي انسان و جانور، اشياء چوبي و حصيري، ابزار بافندگي و پارچه و طناب.  در ميان اشياء سنگي بخصوص مي توان به ظروف مرمري و دسته هاي سنگي و سنگ آسياها  اشاره كرد. اشياء زينتي بيشتر با سنگ هاي نيمه بهادار وارداتي چون سنگ لاجورد و عقيق و فيروزه كه از معادن دور دست به شهر سوخته وارد  مي شده ساخته شده اند. اين سنگ هاي نيمه بهادار و به ويژه سنگ لاجورد پس از ورود به  شهر سوخته توسط صنعتگران اين شهر تراش داده مي شده و بشكل اشياء زينتي در مي آمده وسپس براي صدور به سرزمين هاي دور دست آنسوي خليج فارس و ميان رودان  به ايستگاه هاي مبادلاتي مستقر در فاصله بين اين سرزمين ها فرستاده مي شده است. از سنگهاي مرمر، بازالت و آهكي براي ابزار سازي و مهره سازي و نيز ظروف گوناگون استفاده مي شده است. مهر ها و اثر مهر هاي گوناگوني  از مواد مختلف در شهر سوخته بدست آمده كه داراي كاربرد اداري و رسمي بوده اند.

علاوه بر آن،  اشياء و لوازم داخل قبور  به شناسائي درجه فقر و غنا و يا طبقه اجتماعي و در برخي موارد شغل و در موارد نادرتري به جايگاه و خاستگاه اصلي و يا حداقل وابستگي هاي خاص جغرافيايي فرد كمك مي كنند. اختلاف ميان اشياء و كيفيت و مرغوبيت  آنها از نظر ساختماني و يا مواد استفاده شده در آنها بستگي به نوع ساختمان قبور نيز دارد. 

بخشهای مختلف شهر سوخته بر اساس کارکرد شهری

عکس هوایی شهر سوخته

کاوش در بخش مسکونی مرکزی در کارگاه 26

ساختمان شماره 1